به گزارش همدان نوین،‍فرش، کالای هنری صنعتی با سابقه ۳ هزار ساله است و جدای از فن و تکنیک، پشتوانه فرهنگی و سنتی دارد از همین رو فرش همدان زمانی معنا پیدا می‌کند که یک همدانی و در همدان آن را ببافد، در حالی که خیلی سال است در آن فرش بیجار، قم، کاشان و به ویژه تبریز بافته می‌شود البته آمار دقیقی از میزان این بافته‌ها در دسترس نیست؛ با این اوصاف فرش همدان از اینجا مانده و از آنجا رانده شده در صورتی که باید احیای نقشه‌های فرش این خطه جدی گرفته شود.

آیا در همدان قالی غیر بومی بافته می‌شود؟- آیا بافت قالی‌های شهرهای دیگر مرسوم است؟- چرا در همدان قالی شهرهای دیگر بافته می‌شود؟- این اتفاق بر پیکره این کالای اصیل ضربه می‌زند؟- آیا مهم سلیقه بازار است و قالی همدان و کاشان و قم ندارد؟- ……

کم مانده همهمه گل‌های قالی همدان در قاب عکسی زندانی و مهمان موزه‌های شرقی و غربی شود در حالی که هنوز دفه پنجه در پنجه تار و پود باغ گل، ترنم بهار سر می‌دهد اما نام و نشانی از فرش همدان نیست از همین رو برای یافتن پاسخ به سوالات دست به کار شدیم در این میان با دو رویکرد روبرو هستیم.

اول اینکه قالی همدان یا هر شهر دیگری چکیده‌ای از فرهنگ و سنت آن دیار است و چنانچه این قالی در همان منطقه و به دست بافنده بومی بافته نشود به اصطلاح فیک است و ضربه جبران‌ناپذیری بر این کالای هنری صنعتی وارد می‌شود.

دوم اینکه فرش یعنی کالای سرمایه‌ای و وابسته به بازار بدان معنا که طبق ذائقه بازار و هر آنچه کشش دارد بافته شود تا بافنده بیکار نماند و اشتغال از بین نرود. در این مرحله باید اثبات شود که در همدان فرش‌هایی چون قم، تبریز، کاشان و زنجان بافته می‌شود حتی شاید بیشتر از فرش همدان!

در همدان به بافنده اهمیت نمی‌دهند

به سراغ کارگاه‌داران و تولیدکنندگان می‌رویم تا ببینیم در کارگاه‌های آنها چه می‌گذرد و کدام نقشه بر دار است، زهرا رحمانی مدیر کارگاه فرشبافی با سال‌ها تجربه است؛ او  ۱۵ نفر بافنده در کارگاه و ۱۲ نفر در خانه‌ها مشغول به کار دارد.

خانم رحمانی از چند و چون اداره کارگاه و نوع بافته‌هایش می‌گوید: ۱۰ سالی می‌شود که با تبریز کار می‌کنیم شرایط کار چه فرش همدان چه فرش تبریز یکی است ما فقط بافنده هستیم، اما نکته مهم خوش‌قولی آنها برای پرداخت دستمزد است هر ماه سر وقت دقیق  بر اساس رج و گره بافته شده حقوق می‌پردازند و ما سر سال فرش‌های بافته شده را تحویل و به تبریز منتقل می‌کنیم.

این بافنده با بیان اینکه در ابتدا تابلوفرش می‌بافتیم ولی از سال ۹۶ با توجه به سلیقه بازار بزرگ پارچه تبریز می‌بافیم ادامه می‌دهد: اجاره، پول پیش کارگاه و مصالح را سرمایه‌گذار تبریزی تامین کرده ما هم بافت می‌زنیم البته طرح‌هایی که بافته می‌شود اصلا در بازار موجود نیست یک طرح نو و جدیدی است که برای خرید آن میلیونی هزینه کردند و پایان کار هم فرش به طور میانگین ۶۰۰ میلیون فروش می‌رود.

او سرمایه‌گذاران همدانی را خیلی عمده و بزرگ نمی‌داند و می‌افزاید: در همدان به بافنده اهمیت نمی‌دهند و بابت هر گره ۵ تومان دستمزد در نظر می‌گیرند چراکه درشت‌بافت است، مورد بعدی هم مرغوبیت نخ است به طوری که تولیدکننده‌های همدان از نخ مرغوب استفاده نمی‌کنند و کار برای بافنده سخت‌تر می‌شود و به ریه آسیب می‌رسد.

خانم رحمانی در عین حال به زحمت اصلی بافت قالی اشاره می‌کند و یادآور می‌شود: زحمت اصلی را بافنده می‌کشد اما سود نصیب سرمایه‌گذار می‌شود به نحوی که دستمزد ما گره‌ای است برای هر گره ریز بافت تبریز ۹ تومان دریافت می‌کنیم و ماهانه بین یک میلیون تا یک‌میلیون و ۸۰۰ هزار تومان وابسته به میزان کار درآمد داریم.

تا اینجا مشخص شد بعضا کارگاه‌های قالی‌بافی در همدان فرش‌های دیگر مناطق را می‌بافند اگرچه بافت فرش همدان یا تبریز و قم فرق چندانی به حال بافنده ندارد و با زحمت فراوان بر اساس گره دستمزد می‌گیرد و سود واقعی نصیب سرمایه‌گذار می‌شود.

اما چرایی این اتفاق را کجا باید جویا شویم؟ از نظر دستمزد با توجه به ریزبافت و درشت بافت بودن فرش همدان و فرش ابریشمی تفاوت چندان در میان نیست اما این میل و رغبت به گونه‌های دیگر فرش از کجا سر چشمه می‌گیرد.

با گپ و گفت کارشناسانه به این نتیجه رسیدیم که بافنده تعیین‌کننده نیست، درست است مهارت و توانایی بافنده رکن اصلی قالی‌بافی به شمار می‌رود اما به دنبال اینکه چه قالی ببافند نیست در حقیقت سرمایه‌گذار  پیشنهاد نوع قالی را به بافنده می‌دهد و تعیین کننده است.

هنر همدانی‌ها در خدمت صنایع استان‌های دیگر

زهره مصباحی؛ تولیدکننده فرش دستبافت در این باره می‌گوید: بافنده‌ها در همدان اغلب نقشه‌های شهرهای دیگر را می‌بافند چراکه فرش همدان متوسط قیمت عرضه می‌شود به این ترتیب که از دیرباز تاکنون قیمت فرش همدان متوسط بود.

این تولیدکننده اضافه می‌کند: متاسفانه روستاهای کبودراهنگ که فرش‌های معروف از جمله فرش مهربان با ثبت ملی دارد امروز ابریشم‌بافت شدند آن هم بزرگ‌پارچه، بافنده‌های چیره‌دست همدان باعث رشد و توسعه فرش دیگر مناطق شدند.

او تأکید می‌کند: البته در این سال‌ها تجربه به من ثابت کرده فرش همدان خواهان خودش را دارد تنها با کمی تغییر که منجر به بازارپسندی شود، فرش همدان هم حرف برای گفتن دارد.

بدون شک سرمایه‌گذار هم بر اساس ذائقه بازار پیش می‌رود چراکه سرمایه آنچنانی خود را وارد مرحله ریسک که آیا خواهان داشته باشد یا نداشته باشد نمی‌کند و بدون تردید با در نظر گرفتن سلیقه بازار، نقشه، رنگ و نوع بافت را انتخاب می‌کند.

اما چه بر سر فرش همدان آمده که امروز بازارپسند نیست و اقبالی بین مردم ندارد در حالی که فرش‌های دیگر استان‌ها، با سابقه به مراتب کمتر نبض بازار را به دست گرفته‌اند؟ به اعتقاد کارشناسان و تحصیل‌کردگان این رشته، قالی همدان با قدمت چند صد ساله به کنار رانده شده است؛ چرا؟

به نام فرش به کام دلال

بانوی کارگاه‌دار در توضیح این شرایط می‌گوید: ما بافنده‌ها چاره‌ای نداریم هر آنچه پیشنهاد دهند باید بافته شود چون سرمایه لازم را نداریم؛ ناگفته نماند از مسؤولان هم گله دارم اگر در تمام این سال‌ها که کار کردم کوچکترین حمایتی از ما می‌شد و تسهیلات به بافنده‌های واقعی تعلق می‌گرفت ما هم می‌توانستیم کم کم سرمایه جمع کنیم و برای خودمان ببافیم.

زهرا رحمانی اضافه می‌کند: تا به حالا چندین مرتبه سراغم آمدند و درخواست کردند چند تا عکس از کارگاه ما تهیه کنند و به واسطه دوست و آشنا در بانک فقط با مجوز خشک و خالی وام ۲۰۰ میلیونی با کارمزد چهار درصد دریافت کنند.

او می‌افزاید: واضح و عیان است که تسهیلات به قالی‌بافان اصلی نمی‌رسد، بلکه در مشاغل کاذب سرمایه‌گذاری می‌شود، ما بافنده‌ها هم برای ماهی یک میلیون باید با سلامتی خود بازی کنیم.

ظلم همگانی به فرش همدان

خانم مصباحی؛ تولیدکننده فرش دستبافت معتقد است همه با هم دست به دست هم دادیم تا در حق فرش همدان ظلم کنیم، به طور مثال نقشه‌ها مورد توجه قرار نگرفت، بافنده‌های خوب برای شهرهای دیگر بافتند و روز به روز فرش همدان کمرنگ‌تر از قبل شد.

زهره مصباحی ادامه می‌دهد: اگر طراح، تولیدکننده، بافنده و بازار با هم هماهنگ باشند قطعا اتفاقی که منتظر آن هستیم رخ می‌دهد؛ هر مجموعه‌ای به سهم خودش پای کار بایستد بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.

او با تأکید بر اینکه تولیدکننده‌ها اغلب خودشان از خودشان حمایت می‌کنند یادآور می‌شود:  اگر سازمان یا ارگانی حمایت کافی می‌کرد نتیجه بهتری حاصل می‌شد؛ در حال حاضر حمایت تا جایی است که برای دریافت یک وام چندمیلیونی باید هفت خان رستم را طی کنیم بنابراین نمی‌توان بر آن نام حمایت گذاشت.

این تولیدکننده در ادامه بیان می‌کند: نکته قابل توجه دیگر در فرش همدان نبود قیمت مصوب است، سودجویان از این چالش سوء استفاده می‌کنند و تولیدکننده‌ها هم متضرر می‌شوند؛ بنابراین نظارت در حوزه قیمت فرش همدان ضروری است.

او می‌افزاید: دلالی در این بخش معضلی شده و عرصه را تنگ‌تر کرده چنانچه حساب و کتاب درست و حسابی و دقیق باشد، فرش با قیمت مشتری که بعضا دلال هستند به کمترین بها فروخته نمی‌شود، بافنده هم به بافت ابریشم رو نمی‌آورد.

مشکلات ریز و درشت این موضوع از دید افرادی که از نزدیک دستی بر آتش دارند بیان شد، عدم حمایت از فرش همدان، هماهنگ نبودن ارگان‌های متولی، نبود قیمت مصوب و جولان دلالان هر کدام سهمی قابل توجهی در اجحاف به فرش همدان داشتند.

حال با طرح و اثبات موضوع همچنین  بیان نقاط ضعف و نقاط قوت به سراغ کارشناسان خبره و تحصیلکرده رشته فرش می‌رویم، افرادی که سالیان طولانی خاک فرش خوردند و بر دار اندیشه گره انداختند.

بازار داغ فیک بافت‌ها

مدیر شرکت فرش همدان از بافت فرش‌های دیگر استان‌ها در همدان یا شهرهایی دیگر یاد می‌کند و می‌گوید: این موضوع  اتفاق تازه‌ای نیست، بلکه به تاسیس تعاونی‌های جهاد سازندگی بازمی‌گردد.

مهدی ایزدی اضافه می‌کند: فرش کالای هنری صنعتی با سابقه ۳ هزار ساله است و جدایی از فن و تکنیک پشتوانه فرهنگی و سنتی دارد پس فرش همدان زمانی معنا پیدا می‌کند که یک همدانی و در همدان آن را ببافد.

او با تأکید بر اینکه معنای فرش اصیل دستبافت هر منطقه‌ به بافت در همان منطقه و به دست بافنده بومی ترجمان می‌شود ادامه می‌دهد: اهمیت این موضوع تا جایی است که جو فرهنگی، جغرافیایی، اقلیم و آب و هوا در فرش بافته شده تاثیرگذار است.

این فعال حوزه فرش یادآور می‌شود: فرش دیگر شهرها زمانی که در همدان بافته شود از دید کارشناسان و خبرگان این حوزه به قول امروزی‌ها فیک است و غیر واقعی تلقی می‌شود، اما متاسفانه در سراسر ایران بافت‌های مختلف در همه مناطق به غیر از نقاط بومی ترویج داده شده است.

او می‌افزاید: این اتفاق همچنان هم در حال انجام است به نحوی که در همدان فرش بیجار، قم، تبریز و کاشان بافته می‌شود البته آمار دقیقی از میزان این بافته‌ها در دسترس نیست چراکه اغلب به صورت توافقی بین بافنده و سرمایه‌گذار انجام می‌شود.

ایزدی در ادامه به ضربه مهلکی که بر پیکره فرش همدان وارد شده اشاره می‌کند و می‌گوید: در این بین فرش همدان به‌روز نشد و حدود ۹۵ درصد فرش شهری همدان تعطیل شد، فرش روستایی هم به سختی خودش را رو به جلو می‌کشاند.

او از آمار و ارقام سخن می‌گوید و بیان می‌کند: امروز حدود ۶۰۰ متر در سال فرش همدان در شرکت فرش تولید می‌شود اما تقریبا تولیدکننده عمده در همدان نداریم و با احتساب بافنده‌های خرد سالانه یک‌هزار و ۲۰۰ متری فرش همدان بافته می‌شود.

این تحصیلکرده فرش دستبافت تأکید می‌کند: از نظر افرادی که تعصب آگاهانه نسبت به فرش اصیل این دیار دارند بافت قالی‌های دیگر شهرها در همدان ضربه مهلکی است و آن را رد می‌کنند ولی در این میان تفکر اقتصادی بر این باور است که بر اساس نیاز بازار و سلیقه باید اقدام کرد.

او به اما و اگرها اشاره می‌کند و می‌افزاید: اگر فرش همدان دستخوش تغییرات و به‌روز می‌شد به نحوی که باب سلیقه مشتری امروزی بود حتما با ارزش افزوده بیشتری به فروش می‌رفت و نیازی نبود به جای فرش همدان فرش تبریز، کاشان و قم ببافیم.

ایزدی مزیت فرش همدان نسبت به مناطق دیگر را قیمت متوسط آن می‌داند و عنوان می‌کند: در کشور، همدان به مرکز فرش متوسط قیمت شهره بوده تا جایی که برای اقشار متوسط و دهک‌های پایین قابل استفاده بود و در همه خانه‌ها اعم از فقیر و غنی فرش دستبافت همدان پهن می‌شد.

او با بیان اینکه با روندی که در پیش گرفته شد فرش همدان از اینجا مانده و از آنجا رانده شد خاطرنشان می‌کند: یکی از راهکارهای رهایی از این شرایط، احیاء نقشه‌های فرش همدان است که البته به دست یک نفر و دو نفر حل نمی‌شود باید همدلی و وفاق بین همه متولیان و بافنده‌ها ایجاد شود چون  یک دست صدا ندارد.

این فعال حوزه فرش اضافه می‌کند: باید نقشه‌های به‌روز و با قیمت‌های ارزان بین تولیدکنندگان و بافندگان توزیع شود تا آرام آرام مقبولیت خود را بین خریدار و بافنده پیدا کند، به نظر می‌رسد باید رنگ و نقشه تغییر پیدا کند و به‌روز شود به این معنا که با دکوراسیون امروزی خانه و مبلمان ست شود چراکه نمی‌توان از مشتری انتظار داشت فرش یکصد سال پیش را با مبلمان این ایام در کنار هم بپذیرد.

او یکی از آفت‌های فرش همدان را کیفیت و رنگ مواد اولیه می‌داند و می‌گوید: این سطح از کیفیت و رنگ مطابق سلیقه مشتری نیست پس خریدی هم صورت نمی‌گیرد.

ایزدی ادامه می‌دهد: این نکات به ظاهر جزیی که در فرش همدان با قدمت ۴۰۰ ساله مورد توجه قرار نگرفت در نقاط دیگر به خوبی بررسی و دقت شده  و بازار خوبی هم جذب کردند، نقشه‌های ۳۰ یا ۴۰ سال پیش فرش‌های تبریز و قم با امروز آنها قابل مقایسه نیستند که این نشان از تلاش در این مسیر دارد.

او با وجود اینکه نفس‌های فرش همدان  به شماره افتاده است می‌افزاید: باز هم می‌توان با اندک تغییری از فرش همدان شغل پایدار ایجاد کرد، شغل ارزان قیمت با ۵، ۶ میلیون نه با ۳۰۰، ۴۰۰ میلیون تومان، تنها باید دلسوزی و دغدغه‌مندی در میان باشد.

مدیر شرکت فرش همدان یادآور می‌شود: مشکل فرش با همایش و جلسه حل نمی‌شود بلکه مدیران قدرتمند و پای کار می‌خواهد، متاسفانه یک دست صدا ندارد و دلسوزی یک نفر هم راه به جایی نمی‌برد به ویژه اینکه در این مباحث بعضا سود برخی از افراد به خطر می‌افتد و کارشکنی در پیش می‌گیرند.