در زندگی پرتلاطم امروزی که ارزش‌های انسانی و معنوی در معرض آزمون‌هایی سخت قرار گرفته‌اند، جست‌وجو برای یافتن الگوهای رفتاری اصیل و قابل اعتماد به نیازی اساسی برای جوامع انسانی تبدیل شده است. در این میان، میراث گران‌بهای حضرات معصومین(ع)، به‌ویژه سیره عملی و اخلاقی آن بزرگواران، گنجینه بی‌بدیلی است که می‌تواند الگویی برای انسان حقیقت‌جو باشد. 

«سیره» در منظومه فکری اسلامی، بر اصولی جاودان و ثابت دلالت می‌کند که در همه ادوار و در هر جغرافیایی قابلیت تطبیق و الگوبرداری دارد. استنباط این اصول مستلزم پایبندی به روش‌شناسی دقیق و جست‌وجو در منابع اصیل روایی و تاریخی است. انسان برای حرکت در مسیر راستین و رشد اخلاقی، افزون بر دانش نظری، به اسوه‌های عملی نیاز دارد تا رفتار خود را با آنان همسان کند.

به بیان دیگر، صرف آگاهی از حقایق برگرفته از عقل و وحی کافی نیست؛ بلکه وجود افرادی که کردارشان عین حقیقت و تجسم فضیلت است، در مقام الگوهایی فرازمانی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌یابد. قرآن کریم با وضوح تمام بر این حقیقت تأکید می‌ورزد: «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا؛ بگو: من فقط بشری هستم مثل شما، امتیازم این است که به من وحی می‌شود که تنها معبودتان معبود یگانه است، پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ‌کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.» (سوره کهف، آیه ۱۱۰) 

به‌طور منطقی، رفتارهای آدمی در تعامل با پنج حوزه اصلی تعریف می‌شود؛ خدا، خود، خانواده، جامعه و طبیعت. بر همین اساس، در یادداشت پیش رو قرار است سبک زندگی و سلوک اخلاقی جوادالائمه(ع) در بعضی از این حوزه‌ها مورد بررسی و واکاوی بیشتر قرار گیرد. 

سیره فردی امام جواد(ع)؛ هنر زیست متعادل 

در بررسی ابعاد گوناگون حیات پربرکت امام جواد(ع)، سیره فردی ایشان، آیینه تمام‌نمای هنر «زیست متعادل» است؛ هنری که در آن، سلامت جسم و جان، نظم و انضباط، آراستگی ظاهری و باطنی و دوراندیشی در امور، درهم می‌آمیزد تا الگویی کامل از انسان مترقی اسلامی به تصویر کشد. این سیره اگرچه در منابع روایی با حجمی محدودتر در مقایسه با دیگر ابعاد انعکاس یافته، اما هر گزاره موجود در آن، گوهری است که می‌توان از آن اصولی جاودان برای مدیریت زندگی فردی استخراج کرد. سیره فردی آن حضرت را می‌توان در محورهای کلان ذیل مورد توجه قرار داد: 

اهتمام به عبادت: در میان ابعاد گوناگون سیره امام جواد(ع)، جایگاه عبادت و بندگی، همچون خورشیدی است که بر سایر جلوه‌های شخصیتی ایشان پرتو می‌افکند. عبادت در نگاه آن حضرت، اساس حیات و محور ارتباط انسان با معبود خویش به‌شمار می‌آمد. نمونه‌ای از توجه امام جواد(ع) به عبادت، در یکی از سفرهای ایشان به بغداد در سال ۲۱۵ هجری نمایان می‌شود. در این سفر که همسر ایشان، ام‌‌فضل نیز حضور داشت، به محض رسیدن وقت مغرب و در حالی که کاروان در حال آمادگی برای بازگشت به مدینه بود، امام(ع) به مسجدی رفت، کوزه‌ای آب طلبید و در پای درخت سدری که در صحن مسجد بود، وضو گرفت. سپس نماز اول وقت را با جماعت و با رعایت تمام آداب، از جمله نوافل و سجده شکر اقامه کرد.

در آن عصر که مسلمانان با بدعت‌های فراوان در نماز مواجه بودند، نماز امام(ع) ارزش و اهمیتی فوق‌العاده در تبیین حقایق دینی و زدودن بدعت‌ها داشت. نکته شگفت‌انگیز دیگر در این روایت، آن است که درخت سدر یادشده بلافاصله پس از وضوی امام‌(ع) ثمر داد. سیره عبادی امام جواد(ع) حامل یک پیام بود؛ اینکه عبادت از زندگی جدا نیست، بلکه روحی است که در کالبد همه فعالیت‌های انسان می‌دمد. ایشان نشان داد که عبادت واقعی هم در خلوت نماز شب متجلی می‌شود، هم در هیاهوی سفر و هم در دقت فقهی برای رفع شبهه مؤمن. عبادت از دیدگاه ایشان صرفاً تکلیفی فردی نیست، بلکه مسئولیتی اجتماعی است. امام عبادت را از حصار مسجد خارج و آن را به هنر زندگی‌کردن در محضر خداوند متعال معنا کرد. 

نظم زیستی: یکی از مصادیق نظم در سیره معصومان(ع)، رعایت نظم در امور زیستی، به‌ویژه خواب و بیداری است. در این میان، «سحرخیزی» همچون ارزشی اخلاقی و عملی همواره مورد تأکید بوده است. این اصل مهم در سنت نبوی ریشه دارد و در حدیثی گرانسنگ، پیامبر اکرم(ص) در توصیه‌ای به امیرمؤمنان علی(ع) بر آن پای فشرده‌ است. امام جواد(ع) نیز در مقام وارث این سنت، خود به آن عمل و شیعیان را به رعایت آن ترغیب می‌کرد. سحرخیزی فقط عادتی زمانی نیست؛ بلکه نمادی از غنیمت‌شمردن وقت، سبقت در عبادت و آمادگی برای پذیرش برکات الهی در سحرگاه است. 

بهداشت و تندرستی: توجه به بهداشت و سلامت جسم در منظومه سیره معصومان(ع) جایگاهی ویژه دارد. این توجه ناشی از نگرش اسلامی به بدن به‌مثابه «مرکب روح» و امانتی الهی است. امام جواد(ع) در این زمینه نیز سرمشق مؤمنان بود. روایتی حاکی از آن است که ایشان برای حفظ تندرستی، از اقدامات پیشگیرانه و درمانی همچون «فصد» بهره می‌برد. در یکی از این موارد، آن حضرت با دانشی الهی، رگ مناسب برای این عمل را به پزشک نشان داد، در حالی که وی و دیگر اطبا از وجود و ویژگی آن بی‌اطلاع بودند.

جلوه‌ای دیگر از سیره بهداشتی امام جواد(ع)، تأکید بر پاکیزگی پس از غذاخوردن بود. ایشان دستور می‌داد دست‌ها پس از صرف غذا شسته شود، سپس این دعا را زمزمه می‌کرد: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِمَّنْ لَا يُرْهَقُ وَجْهَهُ قَتْرٌ وَلَا ذِلَّةٌ؛ خدایا مرا از کسانی قرار ده که دچار تنگنا و ذلت نمی‌شوند.» 

نیز می‌فرمود: «إِذَا غَسَلْتَ يَدَكَ بَعْدَ الطَّعَامِ فَامْسَحْ وَجْهَكَ وَعَيْنَيْكَ قَبْلَ أَنْ تَمْسَحَ بِالْمِنْدِيلِ وَقُلْ: اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الزِّينَةَ وَالْمَحَبَّةَ وَأَعُوذُ بِكَ مِنَ الْمَقْتِ وَالْبَغْضَةِ؛ هنگامی که پس از غذا دستت را شستی، قبل از خشک‌کردن با دستمال، آن را به صورت و چشمانت بمال و بگو: خدایا از تو زینت و محبت می‌خواهم و از نفرت و بغض به تو پناه می‌برم.» این عمل ساده دربردارنده حکمت‌هایی عمیق است: نخست، رعایت بهداشت فردی. دوم، تبرک‌جستن به منابع طهارت و سوم، ارتباط‌دادن اعمال ظاهری به اهداف معنوی؛ چرا که شست‌وشوی دست، بهانه‌ای برای طلب زیبایی و محبت از خداوند و پناه‌بردن از خواری و دشمنی بوده است. 

آراستگی و زیبایی: در نگاه امام جواد(ع)، آراستگی و توجه به ظاهر، امری معقول و پسندیده و از لوازم زندگی اجتماعی است، به شرط آنکه از حریم اعتدال خارج نشود و به خودنمایی و اسراف نینجامد. ایشان در عمل به این اصل، از مواد طبیعی و بهداشتی برای آراستگی بهره می‌برد. حنا، از جمله این مواد در آن زمانه محسوب می‌شد که امام(ع) به هنگام استحمام، بدن مبارک را با آن خضاب می‌کرد، چنانکه اثر آن پس از حمام در تمام بدن نمایان می‌شد.

استفاده از عطر و بوی خوش نیز از ویژگی‌های بارز سیره فردی و اجتماعی آن حضرت بود. ایشان حتی درباره عطرهای گران‌قیمتی مانند مشک، زمانی که به قصد قربت و رعایت سنت نبوی استفاده می‌شد، حکم تجویز صادر می‌کرد و در این امر، از سیره پدر بزرگوارشان الگو می‌گرفت. 

یکی دیگر از مظاهر نمادین آراستگی در سیره امام جواد(ع)، انگشتر به دست کردن بود. بنا به نقل خادم آن حضرت، امام انگشتری نقره‌ای در دست داشت که بر آن عبارت «حَسْبِيَ اللَّهُ» نقش بسته بود. ایشان درباره این انگشتر می‌فرمود: «هَذِهِ خَاتَمُ أَبِي، دَفَعَهَا إِلَيَّ عِنْدَ الْوَفَاةِ وَقَالَ لِي: لَا تُزِيلْهَا حَتَّى تُدْفِعَهَا إِلَى ابْنِكَ؛ این انگشتری پدرم است که هنگام وفات به من داد و فرمود: از دستت خارج نکن تا آن را به فرزندت بسپاری.» این روایت، نشان از تکریم یادگار پدر و انتقال میراث معنوی است و بر این نکته تأکید دارد که زینت‌های ظاهری می‌توانند حامل پیام‌های باطنی و یادآور توکل بر خداوند باشند. 

سیره محیط زیستی: در نگاه اسلامی، حیوانات و گیاهان نیز دارای حقی برعهده انسان هستند و آزار ندادن آنان و تأمین نیازهای مشروعشان، بخشی از تقوا محسوب می‌شود. روایت گویایی از محمد بن ولید کرمانی، این جنبه از سیره امام(ع) را روشن می‌کند. وی نقل می‌کند که به حضور امام جواد(ع) شرفیاب و به دستور حضرت از او پذیرایی شد. پس از صرف غذا، غلام امام قصد داشت باقی‌مانده سفره را جمع کند، اما امام فرمود: «دست نگه دار؛ در صحرا، باقی‌مانده سفره را رها کن، حتی اگر یک ران گوسفند باشد و در غیر صحرا آن را جمع کن.»

این دستور ساده دربردارنده چند اصل اخلاقی و محیط زیستی مهم است؛ نخست، پرهیز از اسراف و استفاده از نعمت تا آخرین حد ممکن. دوم، توجه به دیگر موجودات زنده، چنانکه باقی‌مانده غذا در صحرا می‌تواند خوراک پرندگان یا حیوانات دیگر باشد. سوم، رعایت نظم و پاکیزگی در محیط زیست شهری که امام از آن به مکان‌های غیرصحرایی تعبیر کرده‌ و توصیه ایشان در این خصوص، نمونه بارزی از «مدیریت پسماند» مبتنی بر حکمت و رحمت اسلامی است. 

سیره فردی امام جواد(ع)، مجموعه‌ای منسجم از ریزه‌کاری‌های یک زندگی هدفمند، سالم و آراسته را به نمایش می‌گذارد. در این سیره، هیچ بخشی از زندگی، عبادت و سلامت گرفته تا آراستگی و سفر، کم‌اهمیت یا جدا از دین دانسته نمی‌شود. ایشان به ما می‌آموزد که تربیت فردی متعالی، پیش‌نیاز ساختن جامعه‌ای متعالی است. پیروی از این الگو، نه‌تنها به بهداشت جسم و روان فرد می‌انجامد، که نظم، انضباط، زیبایی و دوراندیشی را به کل فرهنگ اجتماعی تزریق می‌کند و زندگی را از سطح حیات مادی محض، به عرصه هنر زیستن خداپسندانه ارتقا می‌بخشد.

انتهای پیام