به گزارش ایکنا از اصفهان، نخستین نشست از سلسله درس‌گفتارهای برخط «بازخوانی تواریخ اسلامی کهن با رویکرد منبع‌شناسی و روش‌شناسی» امروز، 26 شهریورماه به همت پژوهشکده الهیات و خانواده دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد.

حجت‌الاسلام رسول جعفریان، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در این نشست اظهار کرد: از سال 1363 نسبت به عنوان این درس‌گفتارها حساسیت داشتم و نخستین بار وقتی کتاب «درآمدی بر تاریخ اسلام» در سال 1365 چاپ شد، بخشی از آغاز کتاب را به معرفی منابع اختصاص دادم و از آن زمان تاکنون، به موضوع منابع توجه دارم. می‌دانستم که در جهان عرب کتاب‌های بسیاری در خصوص منابع نوشته شده، چراکه ارتباط آن‌ها با منابع تاریخ اسلام به‌دلیل اشتراک در زبان، بیشتر از ماست.

وی افزود: تمرکز پژوهشگران ما بر منابع، از نظر کمی مطلوب، ولی متأسفانه از نظر کیفی آن‌گونه که باید و شاید، خوب نبوده و نگاهی که به منابع و معرفی آن‌ها می‌شود، اغلب در حد کلی‌گویی، ساده، عمومی و سطحی است. من نیز همین روش را در کتاب «درآمدی بر تاریخ اسلام» داشتم؛ ولی امروزه نیاز است که با دقت بیشتری به منابع نگاه کنیم و آن را نیمی از راهی بدانیم که باید طی کنیم. ما اغلب به موضوع مورد بحث فکر می‌کنیم و وقتی سراغ کتاب‌ها می‌رویم، جز اطلاعات کلی درباره کتاب‌ها نداریم و از روش نگارش، روش ارائه، اعتبارسنجی و تحلیل اسناد و محتوا چیز زیادی نمی‌دانیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران توجه به سبک نگارش یک منبع را از نکاتی دانست که در سه، چهار دهه اخیر در خصوص منابع به آن توجه می‌کنیم و اضافه کرد: اغلب بحث می‌شود که سبک نگارش یک منبع، کوفی یا بصری یا حجازی و یا شامی است و در این زمینه نیز بیشتر جنبه‌های مذهبی و تمایلات حکومتی و سیاسی را در نظر داریم؛ صرف نظر از اینکه به این موضوع توجه نمی‌کنیم که محیط‌های سه‌گانه اشاره‌شده، شامل حجاز، عراق، شام و بعداً ایران و شمال آفریقا در قرون گوناگون با هم متفاوت‌اند؛ بنابراین در همین سطح نیز لازم است عمیق‌تر نگاه کنیم و وقتی می‌گوییم سبک نگارش منبعی، عراقی‌ست، دقیقاً به چه دوره‌ای اشاره می‌کنیم؛ حتی عمیق‌تر از این نیز وجود دارد و می‌توان به محله یا منطقه نگارش منبع نیز پرداخت. به هیچ وجه نمی‌توان به‌صورت کلی به سبک‌های نگارش توجه کرد و در این خصوص باید نگاه عمیق‌تری داشت.

انقلابی در کشف منابع تاریخی

وی ادامه داد: ما در روزگاری به سر می‌بریم که نسبت به تاریخ صدر اسلام، انقلابی از نظر کشف منابع تاریخی رخ داده است؛ منظور اینکه در قرون 12 و 13 هجری فقط یک‌سری منابع در دسترس بود و به منابع قدیمی‌تر دسترسی وجود نداشت؛ ولی اتفاقی که از 150 سال پیش ابتدا در اروپا و سپس در میان مسلمانان رخ داد، این بود که نسخ خطی از دل کتابخانه‌ها بیرون آمد، تصحیح شد و در اختیار همه قرار گرفت، تواریخ مهم مثل یعقوبی و طبری چاپ و بعدها صدها مورد دیگر از این دست از دل میراث خطی یافت و تصحیح شد. امروز که ما می‌خواهیم کتابی را بخوانیم، علاوه بر نسخه چاپی، می‌توانیم نسخه‌های خطی‌اش را نیز ببینیم؛ ولی مهم‌تر از آن، کتاب‌هایی در اختیار داریم که از قرون هفتم و هشتم به بعد، به‌ندرت در اختیار مورخان بوده است. علاوه بر این، صدها کتاب تاریخی، ادبی و حدیث نیز چاپ شده و این روند همچنان ادامه دارد. این انقلاب، زمینه پژوهش‌های نو در تاریخ اسلام را بیشتر فراهم کرده است و به ما می‌گوید که مترصد کتاب‌های تازه باشیم.

جعفریان با تأکید بر اینکه دست ما از لحاظ منابع تاریخی پر است و فقیر نیستیم، گفت: در نگاه امروزی که از تمدن و میراث تاریخی صحبت می‌شود، باید بدانیم میراثی بسیار غنی و گران‌بها در اختیار داریم که اغلب قدر آن را نمی‌دانیم و آن‌گونه که باید و شاید، توجه خود را به این میراث معطوف نمی‌کنیم. همه اقوام به تاریخ نیاز دارند؛ ولی مسلمانان جامعه‌ای نیازمند تاریخ را در خود پرورش داده‌اند و به همین دلیل، صدها کتاب نوشته شده است. ما منابعی عالی، دست اول و روشمند با داده‌های بسیار خوب داریم؛ ولی متأسفانه بیشتر از پنج تا 10 درصد آن‌ها را استفاده نمی‌کنیم و به هیچ وجه، دنبال شناخت این منابع به‌صورت دقیق نیستیم. 

وی تصریح کرد: مسلمانان در طول 100 سال گذشته دنبال اثبات انگاره‌های ذهنی خودشان بوده‌اند و برای این کار، از منابع گزینش کرده‌اند؛ در حالی که علم این‌گونه نیست و بحث بر سر شناخت دقیق و انتخاب موضوعاتی‌ست که بتواند معرفت ما را افزایش دهد، نه اینکه با اهدافی از پیش تعیین‌شده دنبال نصوص مشخصی بگردیم؛ البته که وقتی دنبال شناخت واقعی هستیم، اهداف از پیش تعیین‌شده داریم؛ ولی مقصود این است که به دنبال تمایلات روز نباشیم. اغلب به دانشجویان گفته می‌شود برای پایان‌نامه، موضوعاتی انتخاب کنید که با مسائل روز مرتبط باشد؛ من با این موضوع موافق نیستم و معتقدم موضوع پایان‌نامه باید به‌گونه‌ای باشد که دانشجو را پرورش علمی بدهد؛ اگر موضوع روز باشد، از ابتدا جهت‌گیری دارد و وقتی هم سراغ منابع می‌رود، دست به گزینش می‌زند. 

عضو فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران افزود: ما به اندازه کافی تحت تأثیر زمانه خودمان و نیازها هستیم و وقتی به مسیری علمی قدم می‌گذاریم، در آنجا فقط شناخت و رسیدن به معرفت واقعی باید برای ما اهمیت داشته باشد؛ بنابراین به کسانی که سراغ منابع می‌روند، توصیه می‌کنم وقت صرف کنند و متون را به‌صورت کامل و تمام‌عیار بخوانند؛ البته بحث فقط بر سر خواندن متون و انتخاب نصوص نیست، بلکه با کمک یک‌سری از نظریات اجتماعی نگاه دقیق‌تر و عمیق‌تری به متون بیندازید. به نظر من در ایران، چیزی با عنوان تاریخ اسلام به معنای پژوهش‌های جدی وجود ندارد؛ اغلب نوعی استفاده از متون تاریخی‌ست و شناخت علمی در برنامه پژوهشگران ما قرار ندارد؛ جهت‌گیری بسیاری از مؤسسات نیز مشخص است.

مهم‌ترین اشکال منابع تاریخ اسلام

وی با بیان اینکه شاید مهم‌ترین اشکال منابع تاریخی ما این باشد که مربوط به قرن سوم به بعد هستند و چگونه می‌توان در خصوص قرون اول و دوم به آن‌ها اعتماد کرد، گفت: اخباری که داریم، متأخر از زمان وقوع حوادث است و این اشکال را غربی‌ها نیز از قدیم به ما داشته‌اند. همه مسلمانان و پژوهشگران، مخصوصاً سلفی‌ها که اساس کارشان بر احادیث است، تلاش کردند نشان دهند در قرون اول و دوم، این سلسله اسناد متصل است و یا حتی مکتوبات، جزوات و صحایفی وجود داشته تا این خلأ را رفع کنند. این مصیبت و مشکلی‌ست که ما دچار آن هستیم و حتی اگر شفاهی یا کتبی منتقل شده باشد، در طول زمان پیراسته و تلخیص و نیاز دوره‌های بعدی به آن افزوده شده و برای همین است که اختلاف نظر در آن وجود دارد. در پژوهش‌هایی که راجع به منابع انجام می‌دهیم، این نکته را همواره باید مدنظر قرار دهیم.

جعفریان بیان کرد: یکی از انتقاداتی که به منابع اسلامی وارد می‌شود، این است که از زمان شکل‌گیری آثار مسلمانان، تنها منابع آن‌ها همین موارد بوده و به‌ندرت از ابزارهای دیگر مانند سکه‌ها، کتیبه‌ها و اسناد استفاده کرده‌اند؛ حتی به این نکته نیز توجه ندارند که از قصص می‌توان بهره‌های تاریخی برد؛ بنابراین منابع مسلمانان به یک‌سری منابع مکتوب کهن محدود شده که همین منابع نیز در دوره‌های بعدی به مشکلاتی مانند اختلاف نسخه گرفتار آمده‌اند. امروزه از پژوهشگر انتظار می‌رود که سراغ سکه‌ها، کتیبه‌ها و… نیز برود و اتفاقی که در تاریخ اسلام در حال رخ‌دادن است، اینکه، تصویر تازه‌ای دارد ارائه می‌شود.

وی با تأکید بر استفاده و کاربرد جدی‌تر متون قدیمی توضیح داد: یک کتیبه کشش زیادی دارد و وقتی با زحمت خوانده می‌شود، می‌بینیم که چه استنتاجاتی از آن می‌توان داشت. هر صفحه متون تاریخی ما حکم یک کتیبه را دارد؛ ولی اینکه ما آن‌ها را از ابتدا تا انتها سرسری بخوانیم، این استفاده و بهره را نمی‌دهد. باید با زبان، ترکیب‌ها و مباحث زبان‌شناسی علمی آشنا باشیم و وارد حوزه بلاغت و تحلیل متن شویم. این کار را می‌توانیم از مرحله‌ای ساده مانند یک نامه یا سند آغاز کنیم و پس از اینکه در استفاده از کلمات و تعابیر متبحر شدیم، آرام‌آرام دایره پژوهش را توسعه دهیم.

محبوبه فرهنگ

انتهای پیام